" तियाली " संक्षिप्त परिचय

-महादेव अधिकारी
"तियाली" बारे संक्षिप्त परिचय।

मनका कुरा लेखेर ब्यक्त गर्ने
भाषिक तरिकालाई साहित्य
भनिन्छ। लिपिबद्ध भएर प्रकाशन
भएपछि त्यो रचना बन्छ। सुन्दर र
राम्रो रचना सिर्जना गर्नको लागि रचना कलाको ज्ञान
आवस्यक हुन्छ।
त्यसको आवस्यक तत्व हो
विचारमा गहिराई,
वर्णविन्यसमा शुद्धता,
लेखाईमा कुशलता,
प्रस्तुतिमा चमत्कार पूर्ण
नविनताका साथै वैज्ञानिकता,
शैली, मधुरता, र विकृति,
विसङ्गति, अन्धपरम्परा र
अन्धविस्वासका रूढीहरूलाई
वहिस्कार गर्दै वर्तमान र
भविस्यको सभ्यसमाज निर्माण
हुने गरि युगानुकुल भावना दिन
सकेमात्र त्यो रचना आदर्श
रचना बन्दछ।
नेपाली साहित्य रामायण
जस्तो महाकाव्यवाट स्थापित
भएको थियो। र समयसंगै
खण्डकाव्य, मुक्तक, चम्पू, उपन्यास,
कथा, निबन्ध, संसमरण, पत्र
साहित्य, रेखाचित्र, जिवनी,
नाटक, कविता र
समालोचना जस्ता विधाहरूको आविस्कार
हुँदै आयो।
यसमा पनि फरक फरक
विचारस्थापित हुँदै
जाँदा विभिन्न वादहरू बने
-जस्तै आदर्शवाद,
स्वच्छनदतावाद, छायावाद,
रहस्यवाद, प्रतीकवाद,
यथार्थवाद, प्रगतिवाद,
प्रयोगवाद, अस्तित्ववादहरू
भौतिक विकाससंगै उत्पत्ति हुँदै
आए।
पछिल्लो समयमा मानिसहरू
अत्यन्त ब्यस्त हुने हुनाले
साहित्यहरू
पनि छोटा छोटा रचनामा परिणत
हुँदै आए,
गजल, फुटकर कविता , गीत, मुक्तक,
रूवाई , ताङ्का, हाइकु र यो "तियाली" यसका उदाहरणहरू हुन्।
यसै शिलसिलामा हाल फेसबुक
साहित्यसञ्जालको विकाससंगै
रचनाकारहरूले आफ्ना रचनाहरू
कसैको अनुमति विनानै प्रकाशन
गर्न पाउने
प्रविधिको बिकासभयो र
सर्जकहरू पनि ह्वात्तै बढेर आए।
गरिवीको जातोमा पिसिएर मन
नलागे पनि विदेशीन
बाध्यभएका नेपाली युवायुवतीहरूले आफ्ना पीडा पोख्नको लागि फेसबुक
साहित्य सञ्जाल बरदान नै
सावित भयो।
र
यस्तैमा नेपाली साहित्यको कविता विधा अन्तर्गत
"तियाली" साहित्यको पनि आविस्कार
भयो जसको प्रवर्तक म आफै हुँ अर्थात म -महादेव अधिकारी
रोजगारीको शिलसिलामा युएई को दुवईको FARNEK COMPANY मा कार्यरत रहेर
मैले फेसबुक मार्फत नै
यो विधालाई प्रवर्द्धन गरेर प्रविष्टि पनि गराएको छु।

किनकी आजको वेफुर्सदी जमानामा थोरै
शब्द प्रयोग गरेर
छोटो मीठो साहित्य रचना गर्न
र पढ्न दुबै थरीलाई सजिलो हुने
भएकोले यो बिधाको महत्व झनै
बढ्ने कुरामा म विस्वस्त छु।

"तियाली"
शाब्दिक अर्थ
तियाली= तीन चोटि, तीन पटक, तीन खेप।

यस विधामा साहित्यिक अर्थ।
तियाली=
तीन अनुप्रास युक्त
तीनलाईन कविता।

१. तियाली जुनसुकै छन्द र लयमा पनि लेख्न सकिने छ
२.यसको श्रुति माधुर्या बढाउनको लागि अनुप्रास प्रयोग गर्नु पर्नेछ। अनुप्रास भन्नाले चरणका अन्त्यमा समान वर्णका पद दोहोरिएको र तुक बन्दी मिलेको हुन्छ।

३. पहिला अन्त्यानुप्रासमात्र प्रयोग गर्ने भनिएको थियो तर बिभिन्न अग्रज तथा गुरूहरूले इनबक्समा दिनु भएको सल्लाह अनुसार तियाली पनि एक कविताकै उप विधा भएकोले सबै किसिमका अनुप्रास प्रयोग गर्नु राम्रो हुने सुझाब अनुसार परिमार्जन गरिएकोछ।

(क) छेकानुप्रास:
यसमा धेरै सजातिय स्वर-व्यञ्जन एक पल्ट मात्र दोहोरिन्छ। जस्तै-
न झट्ट वंशीधर टक्क भेटियो
न भेटको चाह चटक्क मेटियो
-लेखनाथ पौड्याल

(ख) वृत्यनुप्रास-
रसानुकूल वर्णयोजनालाई 'वृत्ति' भनिन्छ। यसमा सजातिय स्वर-व्यञ्जन अनियमित रूपले धेरै चोटि दोहोरिन्छन्। जस्तै-
कला छ सब अङ्गमा सुन प्रिय! रङ्गमा
सखी लिएर सङ्गमा बन्यौ तिमी जङ्गमा
कुरङ्ग-नयना भनी अरज यै ढङ्गमा
-मोतिराम भट्ट

(ग) श्रुत्यनुप्रास:
वार्णीक पद्यका प्रत्येक विश्रामस्थलमा नियमित रूपले पदजोडीको आवृत्ति भएमा श्रुत्यनुप्रास हुन्छ। जस्तै-
चाराका रसरङ्गले वदनमा बल्छी गडी
उत्री थलमा परेकी मत्सीसरी भै लडी
- लेखनाथ पौडेल

(घ) अन्त्यानुप्रास:

यसमा चाहि चरणका अन्त्यमा समान वर्णका पद दोहोरिएर तुकबन्दी मिलेको हुन्छ । जस्तै-
नसुकोस् कहिल्यै यसको उल्लास-उमङ्ग
सुन्न सधैँ पाओस् यसले प्रणय-प्रसङ्ग
लहराओस् मधुर छन्दमा भाव तरङ्ग
-केदारमान व्यथित
(ङ) यमक:
यमकको अर्थ जुम्ल्याहा हो। यमकमा शब्द वा शब्दांशको धेरै चोटि प्रयोग हुन्छ र प्रत्येक चोटि त्यसको अर्थ भिन्न वा निरर्थक पनि हुन्छ।जस्तै-
उदय भो अब सन्त वसन्तको
प्रकट भो छवि चित्र-विचित्रको
रूचिर भो अनि सर्ग-निसर्गको
- सोमनाथ सिग्देल
४. लोक लयमा लेखेको भय लय मिल्दासम्म एकदुई अक्षर घटिबढी हुँदा पनि मान्य हुँने छ र ह्रस्वदीर्घ आवस्यक अनुसार जुन राख्दा पनि हुनेछ तर
मात्रिक छन्दमा लेखेको भए लघु(ह्रस्व)लाई एक मात्र र गुरू(दीर्घ)लाई दुईमात्रा गणना गरेर बराबर मात्राको हुनु पर्ने छ।
यदी वार्णिक छन्दमा लेखिएको छ भने वर्णवृत्तका आधारमा गणअनुसार गणना गरिनेछ।
५. यो तियाली कविताको जग हो। जग वलियो भयो भने मात्र घर जतितला बढाएर लगे पनि बलियोसंग ठडिन्छ त्यसैले यसले रचनाकलामा विकास गर्नुको साथै लेखनकलाको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउन सक्छ। छोटो प्रस्तुतिमा चमत्कारपूर्ण ठूलो भाव दिन सक्नु,
आधुनिक र बैज्ञानिक विचारको सम्प्रेशण गर्न सक्नु नै तियालीको विशेषता हो।
६. यसलाई ६ अक्षरदेखि १६अक्षरसम्मका एक पङ्क्तिपुञ्ज हुन्छ र तीन पङ्क्ति को एक तियाली हुन्छ।
७. शीर्षक राख्न अनिवार्य छैन तर तियाली भनेर शिरमा राख्न अनिवार्य छ।
८. अन्य विधालाई जस्तै यस तियालीलाई पनि तीन भागमै विभाजन रिएको छ।
(क) उठान=आरम्भ,प्रारम्भ, शुरू, विषयलाई उठाउने काम।
(commencement; beginning)
तियालीको पहिलो हरफ उठान हो। यसमा समस्यालाई दर्शाएर विषय वस्तुको उठान गरिन्छ।
(ख) विश्राम= छुट्टि, फुर्सत, आराम लिने काम, विश्रान्ति, बसाई, अडिनेकाम,
(Recess)
यसमा उठानको समस्याले पारेको असर र निराकरणको उपाय खोज्ने प्रयास गरिन्छ।
(ग) बैठान= समाप्ति, ठेगान, थिति, निर्णय, सिद्धि, टुङ्गो, कुनै पनि कामको समाप्ति,
(end, the result, conclusion, settlement,)
यसमा उठानको समस्या र विश्रामको प्रयासबाट निस्कने वा निस्केको परिणाम दर्साईन्छ। -जस्तै
तियाली:३
अ. उठान:
मनको चरी अर्कैको घर
पिंजडा परेको
आ. विश्राम:
त्योदेखि मेरा नयन बाट
निर्झरा झरेको
इ. बैठान:
कसरी बाँचौँ मुटुनै मेरो छ अन्तै
सरेको
-महादेव अधिकारी

९.कवितामा रस परिचय:
रस= तरल पदार्थ, झोल, द्रव,
पन्यालो वस्तु,
(Liquid, juice, fluid, savour,
Flavour, taste, syrup,
Exudation, serum)
साहित्यमा हृदयले जुन
कुराको आस्वादन गर्छ वा स्वाद
पाउँछ त्यो रस हो।
संस्कृत साहित्य चिन्तक
आदिआचार्य
भरतमुनिदेखि आनन्दवर्द्धन,
अभिनव गुप्त, विस्वनाथ
तथा जगन्नाथ
सम्मका आचार्यहरूले
साहित्यमा रसको तात्पर्य
आनन्दसित छ भनेर व्यख्या गरे।
काव्यद्वारा मनमा भावको प्रस्फुटन
हुन थालेफछि एक
प्रकारको आनन्दको अनुभव हुन्छ।
भावनालाई उकास्दै र उद्देलित
पार्दै त्यसको रूप र तत्वको छाप
बस्नु नै रस हो।
रसको मुख्य आश्रय भाव हो भाव
भन्नाले मनका विभिन्न स्थिति र
तरंग बुझिन्छ। काव्यमा विभाव
(आलम्बन र उद्दीपन) , अनुभाव, र
व्यभिचारी वा सञ्चारीभावको सं
स्थायीभाव नै
रसका रूपमा परिणत हुन्छ।
यस्ता रस नौ थरी मानिएका छन्।
१.शृङ्गार रस:
शृङ्गार रसको तात्पर्य
कामवासनाको उद्रेक र प्रणय हुनु
हो।यौनाकर्षण
सबैको साझा चेतना हो। त्यसैले
यो रस
यौनसन्तुष्टि तर्फको प्राप्त्यान
र करूणामूलक
यौनेच्छाको स्मरणानन्दका रूपमा
शृङ्गार र वियोग शृङ्गार
द्वारा व्याख्यायीत छ।
जस्तै-
क. संयोग शृङ्गार:
काम्दै छन् किन थर्र ओठ प्रियसी!
काढ्यौ पसिना किन ?
तिम्रो बैँस र
चैतका कुसुमको बास्ना छ यौटै
किन?
ख. वियोग शृङ्गार:
सम्पर्क नहुँदै
हामी पानीपानी भयौ किन?
पानी मै पनि भा'कै थेँ
जानीजानी गयौ किन?
२. वीर रस:
वीर रसमा व्यक्तिले
केही नयाँ गर्न, आफूलाई
अरूका अगाडि विस्वासका साथ
प्रदर्शन गर्न, विद्रोह र
प्रतिस्पर्धाको चेतना दिन
उत्प्रेरक रहने शूरतामय रचना नै
वीर रस हुन्। युद्ध, झगडा,
प्रशंसा र आक्रोश
जस्ता कुराहरूमा वीर रस
उपस्थित हुन्छ। वीर रस
व्यक्तिनिहित
त्यस्तो चेतनाको प्रतीक हो जुन
सदैव उत्साह, साहस र उत्कर्ष
तर्फ उन्मुख हुन्छ।
- जस्तै
लाठीमुङ्ग्री र गोलीले
प्रजातन्त्र ढलाउन
खोजेको उसले
होला जनक्रान्ति गलाउन
तर तैयार छौँ हामी मलामी उसकै
हुन
मसानघाटमा उसकै क्रियाकर्म
चलाउन
३. करूण रस:
करूण रस वास्तवमा दु:ख हो,आँसु
हो, छटपटि हो, शोकमय
भावसम्प्रेषणबाट करूण रसानन्द
प्राप्त हुन्छ।
-जस्तै
कहाँ गयो नि सौन्दर्य ? बैँस
मेरो सुक्यो किन?
ए एड्स! के गरिस् तैँले ? झरेको फूल
झै छु म!
४. शान्त रस:
मान्छेको लक्ष्य शान्त रसमा गएर
सकिन्छ। शान्त रस त्यस्तो रस
हो जो स्वयं साधारणीकरण
को अर्को रूप हो।वैराग्य, समता,
शुद्धता, प्राप्ति, सन्तुष्टिहरू
शान्त रसका परिचायक
उपकरणहरू हुन्। विकास, उन्नति,
शान्ति, सौम्यतामा शान्त रस
उपस्थित हुन्छ। धार्मीक
गतिविधि, आध्यात्मिक चिन्तन,
सत्सङ्ग,
दैवी स्तुतिगानहरूमा शान्त
रसानन्द प्राप्त हुन्छ।
-जस्तै
ठूलो छ प्रेमको शक्ति मीठो छ
प्रेमको रस
प्रेमको स्पर्शले मात्रै सभ्य बन्दछ
मानिस
५. अद्भुत रस:
कल्पना शक्तिबाट अस्वभाविक
दृष्यहरू देखाई पाठकहरूलाई छक्क
पारिने रचनाहरूमा अद्भुत रस
हुन्छ। कविको सोच्ने र संयोजन
गर्न सक्ने विचित्र
सामर्थ्यको पहिचान यसमा हुन्छ।
भ्रमको उपस्थिति गराई
मनको उत्सुकता बढाउनुमा यसको
-जस्तै
हाम्फाल्दछ आगोमा स्वाट्टै
समुद्र निल्दछ
तारा उन्दछ
धागोमा धर्ती बोकेर कुद्दछ
६. भयानक रस:
भयानक रस डरप्रेरित रसानन्द
हो। यसले भयभित, त्रसित, र
आतंकित मानसिकतामा पुर्याए
पछि हलचल मच्चाउने सामर्थ्यले
रौँ ठड्याउदछ, शरीर कमाउछ,
सातो लिन्छ, पसिनाले निथ्रुक्कै
भिजाउछ ।
-जस्तै
भुस्तिघ्रे टिल्ल
मातेका गुण्डा थिए बडेबडे
झसङ्ग मन भो तर्से, जिरिङ्ग तन
भो लडे
७. वीभत्स रस:
दुर्घन्धित, विकृत र कुत्सित रूप
वीभत्स रस हो। आँखा बन्द हुन्छन्,
हृदय पाक्दछ, मुखले वाक्छ, नाक
खुम्चाउछ, ओठले थुक्छ, रयाल,
सिगान, रगतको आहाल,
घाउको पीप, दुर्गन्छ हुन्छ।
-जस्तै
आन्द्राभुँडी मीठो मान्छ,
गिजोल्दै रयाल च्वाउँदै
लुछ्दै चोक्ट्याउँदै खान्छ
गिदी संसारको सधैँ
जिब्रो चुहाउँदै प्युँछ रक्त,
को हो नि त्यो? बता
त्यो हो मानवतावादी दैत्यराज
अमेरीका!
८. रौद्र रस:
बिरोधी माथिको तिब्र आक्रोश,
अपमान प्रति प्रतिशोध,
क्रोधको आँखामा रगत रसाउनु, ओठ
काम्नु, दाँतमा राक्षस आउनु,
आँखीभुइँ सर्प बन्नु, मुड्की बज्रनु,
रौद्र रस हो। यसमा उग्रता,
आवेग, उद्वेग, घमण्ड र
असहिष्णुता प्रसस्त हुन्छ।
-जस्तै
नउठा रिस
यो मेरो आज्ञा अन्तिम गर्छु म!
घर भत्काउने तैँ होस् तेरै सर्वस्व
हर्छु म!
९. हास्य रस:
व्यङ्ग्य मिश्रित हाँस्यमा नै
साहित्यको हाँस्य रस हुन्छ।
भावभङ्गि, वोलिवचन, चिन्तन,
क्रियाशीलता यो दुष्टका लागि
र
सज्जनका लागि सुखानन्दका रूपमा
हुन्छ।
-जस्तै
न्यायाधीश नियाँ गर्दै
दु:खका साथ भन्दछन्
"के छ अन्तिम इच्छा? भन्,
मर्नलाई तयार बन्"
पूरा हुन्छ भने "इच्छा न्यायाधीश
महोदय
म बस्छु त्यस
कुर्सीमा फाँसीमा तिमी नै चढ"

सन्दर्भग्रन्थ-सूची

1. डा: रामप्रसाद ज्ञवाली 'शब्दार्थ- सौन्दर्य
( कवितासंग्रह)
2. डा: रामप्रसाद ज्ञवाली 'तेस्रो आँखाको आलोचना (आलेखालोचना-सङ्ग्रह)
3. महादेव अधिकारी 'भविश्यवक्ता कवि'
"शब्दार्थ-सौन्दर्य" कविता सङ्ग्रहको समालोचना।
4. कृष्णप्रसाद पराजुली 'राम्रो रचना मीठो नेपाली'
5. RATNA'S ' NEPALI ENGLISH NEPALI DICTIONARY ( Prof. Babulall Pradhan)
6,डा: नगेन्द्र, रस सिद्धान्त, नयाँ दिल्ली: नेश्नल पब्लिशिङ्ग हाउस।
7. डा: राजकिशोर सिंह, आचार्य मम्मट और काव्यप्रकाश, लखनऊ।
8, डा: लक्ष्मीकान्त पाण्डेय, भारतीय तथा पाश्चात्य काव्यशास्त्र, कानपुर।
9. डा. मोहन हिमांशु थापा, साहित्य परिचय, साझाप्रकाशन।
10. महादेव अधिकारी, बि.सं २०७० साल बैशाख १ गते तयार पारिएको तियाली साहित्यको दस्तावेज।
11. प्रा. राजनारायण प्रधान, आधुनिक अंग्रेजी-नेपाली शब्दकोश

-
नाम: महादेव अधिकारी
जन्मस्थान: मिर्लुङ्ग ३ घलेछाप तनहूँ
जन्म मिति:२०२४ मंसीर १६ गते
पिता: स्व श्री चन्द्रबहादुर अधिकारी
माता: सावित्रा देवी अधिकारी
पत्नी: पार्वती अधिकारी

प्रवर्तक: 'तियाली' कविता

लेखन विधा:तियाली, हाईकु, मुक्तक,
फुटकर कविता, गीत, गजल, खण्डकाव्य, महाकाव्य, कथा, निबन्ध, इतिहास, धार्मीक लेख, उपन्यास, संस्मरण, जिवनी, समालोचना,केस्रा

प्रकाशित पुस्तक:
नेपालीहरूका ढुकढुकी (निबन्ध संग्रह)
विवश हृदय (कथा संग्रह)
क्रान्तिदेखि शान्तिसम्म (गीतिकाव्य)
शीला ( खण्डकाव्य)
पिण्डदान (शोककाव्य)
वेदना आमाको (गीत/कविता संग्रह)
मैया दिदी (महाकाव्य)

बिभिन्न राष्ट्रिय तथा स्थानिय पत्रपत्रिकाहरूमा चारसय भन्दा बढी रचनाहरू प्रकाशित

प्रकाशोन्मुख
कथा संग्रह :-2
निबन्ध संग्रह:-2
खण्डकाव्य:-4
कवितासंग्रह:- 2
उपन्यास:-3
गजलसंग्रह:-3
संस्मरण सङ्ग्रह:-1
गीतसंग्रह:-1
केस्रा सङ्ग्रह:-1
तियाली सङ्ग्रह:-1

भ्रमण: भारत, चीन, मध्य अफ्रिका बुरूण्डी, ओमान, दुवई युएई
सम्बद्ध:
सुदूरपश्चिमाञ्चल साहित्यसमाज धनगढी आजीवन सदस्य
' नेपाली साहित्यिक फूलवारी दुवई' संस्थापक अध्यक्ष
साभार :--- महादेव अधिकारी ज्यु बाट